Ngày 30/9/2025, Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao thông qua Nghị quyết 04/2025/NQ-HĐTP hướng dẫn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 51 và Điều 52 Bộ luật Hình sự.
Nghị quyết này hướng dẫn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 51 và Điều 52 Bộ luật Hình sự 2015 đã được sửa đổi, bổ sung một số điều theo Luật số 12/2017/QH14, Luật số 59/2024/QH15 và Luật số 86/2025/QH15 (sau đây gọi là Bộ luật Hình sự).
Theo đó, Nghị quyết nêu rõ cách hiểu và áp dụng một số tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 1 Điều 51 Bộ luật Hình sự, cụ thể như sau:
- Ngăn chặn/làm giảm tác hại của tội phạm: được xem xét trên cơ sở thái độ chủ động và mức độ hậu quả thực tế được ngăn chặn hoặc giảm bớt.
- Tự nguyện sửa chữa, bồi thường, khắc phục: chấp nhận cả trường hợp người thân/khác đứng ra, kể cả bị hại từ chối nhận nhưng đã nộp cơ quan có thẩm quyền; mức giảm phụ thuộc sự chủ động và hiệu quả khắc phục.
- Vượt quá phòng vệ chính đáng; vượt yêu cầu tình thế cấp thiết; vượt mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội: đánh giá so sánh tương xứng giữa hành vi chống trả/thiệt hại thực tế với mức nguy hiểm, bối cảnh.
- Bị kích động về tinh thần do hành vi trái pháp luật của nạn nhân: chỉ áp dụng khi hành vi trái pháp luật xâm phạm quyền/lợi ích hợp pháp của người phạm tội hoặc người thân thích họ; xem xét tính tức thời hoặc quá trình đè nén kéo dài.
- Hoàn cảnh đặc biệt khó khăn (không do mình gây ra): chỉ áp dụng khi đồng thời có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn và hoàn cảnh đó không do người phạm tội tự gây ra….
Bên cạnh đó, Nghị quyết hướng dẫn các tình tiết có thể coi là giảm nhẹ theo khoản 2 Điều 51 Bộ luật hình sự, cụ thể một số nội dung tiêu biểu như: đầu thú; tự nguyện nộp lại ít nhất 1/2 số tiền thu lợi bất chinh hoặc tiền phạt bổ sung; phục vụ yêu cầu công tác đột xuất (chống bão lụt, cấp cứu, chống dịch...); bị hại xin giảm nhẹ; bị hại cũng có lỗi/thiệt hại do lỗi người thứ ba; người phạm tội có 03 con nhỏ trở lên đều dưới 15 tuổi, hoặc có con bị khuyết tật nặng trở lên, bị bệnh hiểm nghèo mà vợ, chồng không có công ăn việc làm, gia đình khó khăn được chính quyền địa phương xác nhận, ...
Đối với các tình tiết tăng nặng theo Điều 52 Bộ luật Hình sự, Nghị quyết 04/2025/NQ-HĐTP cũng làm rõ phạm vi và cách áp dụng, bao gồm:
- Phạm tội có tổ chức: là trường hợp đồng phạm có sự cấu kết, phân công vai trò rõ ràng; mức độ tăng nặng phụ thuộc quy mô và vai trò của từng người.
- Phạm tội có tính chất chuyên nghiệp: được xác định khi người phạm tội thực hiện hành vi từ 5 lần trở lên, lấy lợi bất chính làm nguồn thu nhập chính và chưa được xóa án tích.
- Lợi dụng chức vụ, quyền hạn; có tính chất côn đồ; động cơ đê hèn; cố tình thực hiện tội phạm đến cùng.
- Phạm tội nhiều lần, tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm.
- Đối tượng bị hại đặc thù: người dưới 16 tuổi, phụ nữ có thai, người từ 70 tuổi trở lên (chỉ áp dụng đối với hành vi phạm tội cố ý, không phụ thuộc việc người phạm tội có biết hay không), người không có khả năng tự vệ, người khuyết tật nặng hoặc đặc biệt nặng, người phụ thuộc vật chất hoặc tinh thần vào người phạm tội.
Nghị quyết 04/2025/NQ-HĐTP đã được Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao thông qua ngày 30/9/2025 và có hiệu lực thi hành kể từ ngày 15/11/2025./.
